«Ырыа айааччылар — хоһоон хомоҕой тылын көй салгыҥҥа дорҕоонунан толорон ырыа гынан ыраахха айаннатар айдарыылаах, айылҕалаах дьон буоллахтара. Кинилэр кэрэ дорҕоонноро аар айылҕаны амалыйа туойан кустугунан кууһаллар, Аар Айыыларын уолуктарын уоскуталлар. Мелодистар, композитордар поэттары кытары ыраас, сырдык ыралаах ылбаҕай ырыаларынан дьону түмэллэр, сомоҕолууллар, сырдыгынан сыдьаайаллар. Кэрэни-кэрэмэһи кэрэхсэтэн олоҕу оһуордууллар, уйан куттаахтар уйулҕаларын уһугуннараллар.” — диэн Ксенофонт Уткин-Нуһулгэн тылларынан бэс ыйын 2 күнүгэр Саха сирин норуоттарын музыкатын уонна фольклорун музейыгар «Ассоциацияттан сойууска 25 сыл” видеоэкспонат сүрэхтэннэ уонна «Ырыа куттаах Сахам сирэ» быыстапка арылынна.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ырыа айааччыларын сойууһа уопсастыбаннай тэрилтэ быһыытынан үөскээн тахсыбыта номнуо 25 сылын ааспыт сылга туолбута. Онтон чопчу тэрилтэ быһыытынан төрүттэнэн барыыта ааспыт үйэ 80с сылларыттан силис тардар.
Ити кэмнэ Норуот айымньытын өрөспүүбүлүкэтээҕи дьиэтин төрүт культураҕа салаатын тутаах үлэһитэ, бэйэ композитор Анатолий Николаевич Семенов ырыа эйгэтигэр олус элбэҕи оҥорбута. Ол курдук, кини биир бастакынан өрөспүүбүлүкэ ырыа айааччыларыттан айымньыларын хомуйан түмпүтэ, хомуурунньуктарга бэлэмнээн таһаартарбыта. Устунан ырыа айааччылар, мелодистар тумсуулэрин, холбоһуктарын тэрийэр туһунан сана үөскээн тахсыбыта. Уонна биир санаалаах дьон дьулуурдарын холбообуттарын тумугэр өрөспүүбүлүкэ мелодистарын ассоциацията тэриллибитэ.
1991 сыллаахха Норуот айымньытын ереспуубулукэтээ5и дьиэтин тэрээһининэн алта киһини самодеятельнай ааптардар Илин Сибиирдээ5и субэ мунньахтарыгар ыытар буолбуттара. Анатолий Семенов салайан, Бурятия5а Улан-Удэҕа барбыттара. Мунньахха Бурятияттан, Тываттан, Хакасияттан, Алтайтан уонна Саха сириттэн ырыа айааччылар тумсэннэр биир нэдиэлэлээх семинар-практикуму барбыттара. Ити сыл ыам ыйыгар Надежда Семеновна Толбонова, Анатолий Николаевич Семенов тула 100-тэн тахса айар улэьит тумсэн, өрөспүүбүлүкэ мелодистарын кытары улэлэһэн, улахан мунньах буолбута. Бу хамсааһынна биир бастакынан Алексей Кириллович Калининскай улэлэспитэ.
Ассоциация кэлин 2002 сыллаахха Союз буола улааппыта. Ырыа айааччылар Союзтарын бастакы председателинэн СР норуодунай артыыһа Анастасия Варламова буолбута.Биллэн турар, тэриллии хаһан баҕарар туохха эрэ тирэнэр, ыытыллыбыт үлэлэр түмүктэригэр олоҕуран, салгыы сайдар. Саха сирин Ырыа айааччыларын сойууһун кэлиҥҥи кэккэ сылларга бэрт дбаныардаахтык үлэлэтэр, сатабыллаахтык салайар киһинэн Алексей Васильевич Егоров буолар.
Бу күн угус ырыа ылланна, тус санаа этилиннэ, маны сэргэ «Ыллыыр омук — кэскиллээх» диэн Ксенофонт Дмитриевич Уткин-Нүһүлгэн республикаҕа уонна Россияҕа киэҥник биллибит учуонай, бөлүһүөк, историк, фольклорист, этнограф, культуролог, суруйааччы, философскай наука доктора, ырыаһыт-поэт саха ырыатын, музыкатын, Ырыа күнүн, мелодистар, ырыаһыттар тустарынан суруйууларынан, хоһооннорунан, бэргэн этиилэринэн уонна кини туһунан ахтыыларынан түмүллүбүт кинигэ күн сирин көрдө. Кинигэни «Дьүһүй» сахалыы авторскай ырыа кулууба «Ырыа күнэ» төрүттэммитэ 5 сылыгар анаан таһаартарда. Бырайыак ааптардарынан Алексей Кириллович уонна Варвара Иннокентьевна Калининскайдар дьиэ-кэргэннэрэ буолар. Ол курдук, кэлбит ыалдьыттар Ксенофонт Уткин ырыаҕа, ырыаһыкка сыһыанын, саха ырыатын сайдыытыгар киллэрбит кылаатын туһунан сүрүннээн эттилэр. Онтон Ксенофонт Дмитриевич балта Татьяна Дмитриевна Уткина оҕо сааһын кэрэ кэмнэрин ахтан ааста, убайа оҕо эрдэҕиттэн ырыаҕа сыһыанын сырдатта уонна бу кинигэни таһаарбыт дьоҥҥо барҕа махталын тиэртэ.
